DUALISMO ANTROPOLÓXICO: a unión de alma e corpo O dualismo antropolóxico contrapón o corpo e a alma como elementos constitutivos de ser humano que se complementan. A antropoloxía platónica non ten un sentido primordialmente psicolóxico senón filosófico. Cando se ocupa do ser humano, Platón non fai unha mera descrición psicolóxica das partes e funcións da alma –no sentido actual-, senón que propón unha concepción do home coherente co resto do seu pensamento: de modo que quedan integradas a antropoloxía, a teoría do coñecemento, a ética e a política; nas cales a teoría das ideas proxéctase decisivamente. A división tripartita da alma Segundo Platón, o home é un composto de dúas substancias unidas accidentalmente e de forma antinatural, tal e como o expón na célebre narración do auriga e o carro con ás do Fedro: neste mito, Platón compara a alma cun carro alado de dous corceis que conduce un auriga e que circula feliz arredor das ideas. A parte racional da alma é o auriga (a razón). Un dos corceis, de bo natural, xeneroso e dócil, aliado da razón, é a parte irascible da alma (o valor). O outro cabalo, malicioso e rebelde, é a parte apetitiva da alma (o desexo). Ás veces, o cabalo rebelde consegue desestabilizar o tiro e precipitalo nunha caída que remata no mundo sensible. Aquí, a alma é botada a un corpo, onde se encarna, dando lugar á natureza humana e o seu destino dividido. Así pois, as dúas substancias que constitúen o ser humano son o corpo (soma), mortal e cárcere da alma, e a alma (psiqué), da mesma natureza divina que as ideas, ás que contemplou cando preexistía ao corpo material. Platón non é claro na súa idea de alma, en ocasións fala de tres partes da alma e noutras de tres almas. 11 A alma, pois, consta de tres partes (méros): 1) Alma racional (tó logistikón): orixe do coñecemento verdadeiro. Está situada no cerebro. É espiritual e inmortal. 2) Alma irascible (tó thimoeidés): orixe de paixóns nobres. Está situada no peito, unida ao corpo é, polo tanto, mortal. 3) Alma apetitiva ou comcupiscible (tó epithimetikón): orixe de tendencias e desexos corporais innobles. Está situada no abdome e tamén é mortal. As demostracións da inmortalidade da alma A crenza na inmortalidade da alma racional é unha das teorías máis decisivas e influentes da filosofía platónica ao longo da historia. Platón, en varios diálogos, sobre todo no Fedón, expuxo varias demostracións da inmortalidade da alma, que considerou máis ben probables que rigorosamente certas. Todas as demostracións tratan de xustificar que a liberación da alma das ataduras do corpo é o fin último da vida e a condición necesaria para o retorno da parte espiritual do home ao lugar que lle corresponde: o mundo das ideas. Estes son os argumentos en prol da inmortalidade da alma: a) A parte espiritual da alma, xa que preexiste nun lugar celeste antes da súa caída e encarnación, é, pois, da mesma natureza que as ideas e, polo tanto, inmaterial e incorruptible (Menón e Fedro). b) A parte espiritual da alma é simple (só o material consta de partes) o que fai que sexa indivisible e, polo tanto, non suxeita á disolución (Fedón). c) A parte espiritual da alma non é no corpo vivo tan só un elemento do composto, senón aquela parte cuxa presenza o fai vivir; é principio de vida e, como tal, participa esencialmente da idea da vida e non pode deixar de vivir sen deixar de ser o que é (Fedón). d) A parte espiritual da alma é indestrutible. O contrario da virtude, especialmente a inxustiza, non a destrúe, mentres que a enfermidade acaba por destruír o corpo. Inversamente, a morte corporal non fai á alma menos virtuosa, senón ao contrario, ao liberarla do corpo (República). O feito de afirmar a inmortalidade da alma ten como consecuencia a necesidade de explicar o problema do seu destino transmundano. Platón responde a esta cuestión coa doutrina pitagórica da trasmigración ou metempsicose e a reencarnación das almas (Mito de Er, República). A alma do home de coñecemento, do amante da sabedoría (philósophos), obtén a súa recompensa despois da morte e retorna directamente ao mundo das ideas do cal procede. As almas dos homes ignorantes e inxustos aínda teñen que purificarse dos seus erros e continuar o ciclo das reencarnacións ata finalmente conseguilo (República). Así, a morte permite á alma retornar á súa primitiva natureza divina e á contemplación renovada das ideas. (Paralelismo coa visión cristiana do destino da alma) 12 Ademais, fiel ás ensinanzas socráticas, Platón sostén que a filosofía debe ser entendida como unha continua preparación para a morte. Esta idea aparece ao final do principal diálogo do período socrático, Apoloxía de Socrátes. Nesta obra, Sócrates, condenado a morte e a punto de ser executado, reafírmase na idea da morte como un tránsito da alma cara a un destino mellor. A UTOPÍA POLÍTICA O pensamento grego non é individualista. Como temos sinalado, para os gregos ética e política son dous conceptos estreitamente unidos e complementarios. De feito, o termo ethos, do cal provén a palabra “ética”, non tiña un significado exclusivamente moral. Para os gregos, a realización ética do individuo só pode levarse a cabo plenamente como cidadán no marco social e cultural da polis. Trátase dun ideal tipicamente nacionalista. Os gregos con dereitos de cidadanía (polités) estaban orgullosos da súa polis, da súa cultura (nómos) e as súas institucións políticas, relixiosas, militares e económicas. Sentíanse profundamente identificados con elas e crían firmemente que o grao máis alto de vida ética, era a cidadanía (politéia) ou participación plena na vida da cidade-estado. Por este motivo, como cidadán ateniense que era, Sócrates, a pesar da súa condena inxusta e ter a posibilidade de escapar, escolleu morrer antes que desobedecer as leis de Atenas. O pensamento político platónico atópase dentro deste marco ideolóxico e cultural. Hai dúas razóns polas que Platón expuxo a súa concepción política recorrendo a unha cidade-estado utópica (imaxinaria e irrealizable nese momento da historia): a primeira é, con toda seguridade, de orde biográfica, como describe na coñecida Carta VII (un dos seus últimos escritos), e está unida ás desafortunadas experiencias políticas que viviu e ás que xa nos referimos: a) cando Platón foi testemuña desenganado da 16 crueldade e corrupción do goberno dos Trinta Tiranos; b) cando o sistema democrático restaurado en Atenas condenou inxustamente ao seu amigo e mestre Sócrates; c) a frustrante viaxe a Sicilia, intentando convencer ao tirano Dionisio o Vello das súas ideas políticas e rematando vendido como escravo por orde súa; d) trala morte de Dionisio o Vello, cando o seu fillo o chamou como asesor persoal e acabou por opoñerse de forma autoritaria ás súas teorías. A segunda razón é de orde filosófica e está unida ao seu idealismo político e ao seu pensamento dualista: Platón está firmemente convencido de que só a verdadeira filosofía e o coñecemento de ideas políticas poden conducir á xustiza na vida pública e privada; ademais, só un Estado ideal ou utópico é consecuente co resto dos principios teóricos do sistema (o mundo das ideas, a alma espiritual, o coñecemento racional e o ideal do home de coñecemento).