Lurraren barneko energia: Bolkanismoa / Oso harri beroak / Lurrikarak / Kontinenteen higidura / Mendien sorrera
Plaka litosferikoak: 7h oso zati handietan apurtuta dago, zati horiek plaka litosferikoak dira. hamaika bat plaka oso handi eta plaka txikiago pila bat daude.
Plaka litozferikoen higidura:
Talkak eginez: higidura konbergentea. bi plake egiten dutenean, lodiena eta pisutsuena plaka arinenaren azpian sartzen da. azpian Geratzen dena plaka ozeanikoa bada, mantuan hondoratu eta subdukzio-eremu bat eratzen da.
Urrunduz: higidura dibergentea, bi plaka elakrrengandik urruntzen direnean, plaka horien artean zegoen mantuko materiala urtu egiten da, lurrazalaera irteten da eta litosfera ozeaniko bihurtzen da.
Irristatuz: ebakidurako higidura, hori gertatzen denean, plakak horizon9talean higitzen dira, bata bestearen kontra irristatuz, eta faila eraldatzaile bat eratzen da.
Bolkanismoa: gaur egun 500 sumendi aktibo daude munduan baina, harrigarria bada ere, sumendien jarduera bortitzena ez dugu hautematen ozeanoen hondoan gertatzen baita, milaka metroko sakoneran dauden mendilerroetan: dortsal ozeanikoetan.
Produktu bolkanikoak:
Gasak: ugarienak karbono dioxidoa eta ur lurruna dira. beste gas batzuk ere kanportzen dira, hala nola, sufrea, nitrogenoa…
Likidoak: tenperaturak gora egin ahala, laba bagindu egiten da, laba oso likatsua izaten da eta mantso mugitzen da.
Solidoak: piroklasto izena dute eta airera jaurtitako harri zatiak dira. Bonba bolkanikoak, lapilliak eta errauts bolkanikoak.
Jarduera bolkaniko motak: Jarduera Hawaiiarra / Jarduera Stromboliarra / Jarduera Vulkaniarra / Jarduera Pliniarra.
Lurrikarak eta uhin sismikoak: Lurrikarak edo seismoak Lurraren barneko energiaren beste agerpen bat dira. Lurrazalaren higidurek eta hausturek eragiten dituzten bibrazioen ondorioz sortzen dira.
Hipozentroa edo gune sismikoa abiapuntutzat hartuta, bibrazioak uhin sismiko gisa noranzko guztietan hedatzen dira, lurraren barnean.
Epizentroa gainazalean dagoen puntua da, hipozentroarekiko bertikalean lurrikarak han ergaiten du hondamendi gehien.
Hipozentroa edo gune sismikoa, bertan gertatzen da harrien hautura, eta bertan askatzen da, bat batean urteetan zehar pixkanaka metatutako energia.
Lurrikararen epizentroa ozeanoen hondoan egonez gero, gainean duen ur-masa astintzen du eta olatu erraldoi eta suntsitzaileak eratzen dira: Tsunamiak. Lurraren magnitudea USM (Une Sismikoaren Magnitudea) bitartez neurtzen da.
Plaken fenomenoak: Plaka litosferikoen ertzak lurrikara- eta erupzio-arriskua duten eremuak izan ohi dira.
Ertz dibergenteetan: Bolkanismoa
Ertz konbergenteetan: Bi plakek talka egiten dute eta horren ondorioz bat bestearen azpian ondoratzen da. Lurrikara-arrisku handiko guneak izaten dira.
Ebakidurako ertzetan: Sismikotasuna eragiten dute.
Erupzioek eragindako hondamendiak: Laba-koladak / Laharrak / Hodei suharrak edo fluxu piroklastikoak / Emanazio toxikoak / Grabitazio-kolapsoak / Leherketak lurrikarek eragindako hondamendiak. /// Lurrikarek eragindako hondamendiak: Eraikinak erortzea / Luiziak / Azpiegiturak hondatzea / Tsunamiak
Ekosistemak eta ekosfera: Ekosistema bat gune jakin batean bizi diren izakin bizidun guztiek, haien arteko harremanek eta bertan sortzen diren elkarrekintzek osatzen duten multzoa da.
Ekosistema baten osagaiak:
Faktore abiotikoak:Biotopoa: ekosistemaren zati fisikoa da, bizirik ez duena; airea, harrokak, ura… Gune horretako ingurumen-ezaugarriak, ere biotopoko zati dira; arigia, tenperatura, oxigeno kantitatea...
Faktore biotikoak: Biozenosia: ekosistema batean bizi diren izaki bizidun guztiek osatzen dute; espezie bereko banako guztiek populazioa osatzen dute.
Lehorreko ekosistemak:
Eremu epeletako ekosistemak: Baso hostoerorkorra: latitude altuetan eta ingurune menditsuetan egoten dira. Prezipitazioak neguan hotzak eta udan epelak. Haritzak eta hartzak. Baso mediterraneoa: latitude baxuetan, udak beroak eta lehorrak eta neguak leunak; prezipitazio irregularrak. Pinuak eta narrastiek adibidez. Estepa: prezipitazio urriko eta irregularreko eremuak, udak lehorrak, neguak hotzak eta luzeak, zuhaitzik gabeko eremua, saguak adibidez.
Eremu polarretako ekosistemak: Basamortu polarrak: Prezipitazio urriko eremuak, batez besteko tenperatuak zero azpikoak dira beti eta lurzorua izoztu egiten da. Hartzak. Tundra: neguan lurzorua izoztuta egoten da eta udan belarkarez eta putzuz betetako eremuak eratzen dira. Otsoak. Taiga: Bertako baldintzak egiten dira urtean zehar, neguak hotzak eta prezipitazioak eta elurrak ugariak. Izeia.
Eremu beroetako ekosistemak: Basamortu beroa: klima oso lehorra da urte guztian zehar eta egunaren eta gauaren arteko tenperatura-aldaketak oso handiak eta bat-batekoak dira; publiozitatea oso baxua. Kaktusak. Sabana: Urtaro lehor eta luze eta urtaro heze laburrago bat izaten da. Tenperatuak altuak izaen dira urte guztian zehar, eta gutzi aldatzen dira. Zebrak. Oihan ekuatoriala: Prezipitazioak oso ugariak dira eta tenperaturak eta argi baldintzak egonkorrak. Landaredi aberatseko eremu zabalak, planetako aniztasun handieneko eremuak dira. Baso tropikala: Montzoien menpe daude eremuak, prezipitzaioak irregularrak dira eta bi urtaro bereizten dira, bata haezea eta beroa, eta bestea lehorra. Hegaztiak.
Uretako ekosistemak:
Argi kantitatea: faktore horrek organismo ekoizleei eragiten die, algei eta uretako landarei. Sakonasuna baldintzaten dute, zenbat eta handiagoa izan sakonera, orduan eta handiagoa izaten da presioa.
Mantenugaien ugaritasuna: Zenbait substantzia, batez ere nitrogenoa eta fosforoa funtsezkoak dira organismo ekoizleentzat.
Oxigeno kantitatea: Uraren tenperatura ere eragina du ekosistemetan: zenbat eta tenperatura altuagoa, orduan eta oxigeno gutxiago izaten du urak.
Uretako ekosistemetako organismo motak: Planktona, jitoan flotatzen dute; batzuk mikroskopikoak dira, beste batzuk, begi hutsez (animalia batzuen larbak). Nektona, igeri egiten dute (arrainek). Bentosa, hondoan mugitzen dira. Hondoari atxikita bizi dira edp lurperatuta.
Itsasoko ekosistemak: Eremu pelagikoa: Argitasuna jasotzen duten eremuetan. Eremu batiala: 200 metrotik 3000 metrora; ilun dagoenez ez dago landare ekoizlerik. Eremu abisala: 3000 metroko sakoneratik dagoen eremua; organismo bentonikoak eta arrain abisalak bizi dira.
Ur gezako ekosistemak: Lotikoak: Ibaiak, errekak, iturburuak eta ur-laster guztiak dira. Lentikoak: Sakonera gutxiko ur- masa izaten dira
Lurzoruaren osagaiak: Lurzoruko biozenosia: Landareez gain, animalia, onddo eta bakterio ugari bizi dira. Lurzoruko biotiopoa: osagai ez-organikoen artean: solidoak, gatz mineralak eta airea. Baldintza nabarmentezen dira: teperatura, hezetasuna eta argi falta.
Lurzoruaren garrantzia eta arrisku nagusiak: Kutsadura / Trinkotzea / Gazitzea
Habitata eta txoko ekologikoa: Espezie guztiak ezaugarri jakin batzuetara moldatuta daude. Ezaugarri horiek espezie oso habitat zehatz batean soilik bizi daitezke. Izaki bizidun jakin batem bizimodua ahalik eta zehatzen deskribatzen dugunean, haren txoko ekologikoa deskribatzen dugu (elikadura mota, portaera...).
Izaki bizidunen arteko harremanak: Animalia izaki bizidunez elikatzen dira eta harreman horiei, harreman trofiko deritze. Elikatzeko moduarekin zerikuzirik ez duten beste harreman mota batzuk ere: espeziebarneko eta espeziearteko harremanak.
Maila trofikoak:
Ekoizleak: beren elikagaiak ekoizten dute (autotrofo esaten zaie).
Kontsumitzaileak: beste izaki bizidun batzuez elikatzen dira - Lehen mailakoak: belarjaleak - Bigarren mailakoak: haragijaleak- Hirugarren mailako: beste haragijale elikzaten dira.
Deskonposatzaileak: beste izakin bizidunen hondakinez elikatzen dira.
Espeziebarneko harremanak:
Familia-asoziazioak: gurasoek eta kumeek; hegazti eta ugaztun askok osatzen dituzte.
Asoziazio sozialak: Erleek, inurriek eta bestelako intsektu sozialek osatzen dituzte.
Asoziazio taldekoak: Ugaztun belarjale eta hegazti askok osatzen dituzte.
Kolonia asoziazioak: Elkarri lotuta dauden eta egitura sendoak osatzen dituzten banakoak, koralak adibidez.
Espeziearteko harremanak:
Harraparitza: Harraparia beste bat harrapatu eta hiltzen du; lehoiak eta gazelak.
Parasitismoa: Bizkarroia beste baten (ostalaria) bizkar bizi da, kalte eginez; onddoak eta zuhaitzak.
Inkilinismoa: Maizterrak beste espezie baten gorputzean edo hondakinetan babesa aurkitzen du, hegaztiak beren habiak sortzen dute.
Komentsalismoa: Banako batek etekina ateratzen dio beste organismo baten jardunari, usoak eta gizakiak.
Mutualismoa: Bi banako edo gehiago elkartzen dira, guztien onerako; krokodiloak eta txirri egiptiarra.
Sinbiosia: Muttureko mutualismo mota bat da; likenek landare eta alga baten asoziazio bat.
Gizakien jardunak eragindako desoreken adibideak: Ezpezie exotikoak sartzea (zebra muskuiluak) / Basoetan eragindako suteak / Ezpezien bioaniztasuna galtzea / Kutsadura / Isuriak