AINTZINAROA [k.a. 4000]:MESOPOTAMIA ETA EGIPTO: Mesopotamian, idazkera kuneiformea zegoen eta Egipton, hieroglifikoa: bedak: testu erlijiosoak eta Epopeiak: Ramayana eta Mahabarata. TXINA: KONFUZIO-> Herri askoren folklore bilduma idatzi zuen. LAOZIO-> Ying Yang. BIBLIA:-Testamendu zaharra [hebraieraz]: judutarren historia, judutarrentzat sakratua. -Testamendu berria [grekeraz]: jesusen bizitzaren inguruan.GREZIA [k.a. 2000]: -Poesia:-Epopeiak: HOMERO, Iliada eta Odisea. -Lirikoa:Norbanakoa -> SAFO eta korala. -Antzerkia: 1-komedia[bukaera ona]: ARISTOFANES -> Lisistrata eta MENANDRO.2-Tragedia (KARTASIA)[bukaera txarra]:SOFOKLES -> Edipo erregea,EURIPIDES->Medea eta ESKILO->Orestiada.ERROMA [k.o. III]: 1-Poesia:-Epopeiak: VIRGILIO, Eneida. -lirikoa: KATULO>Carmina, HORAZIO>Odak (miresmeko obrak) eta OVIDIO>Heroidak.-Antzerkia:1- komedia[bukaera ona]:PLAUTO>Soldadu Harroputza eta TERENTZIO>Androseko neskatxa.3-prosa:-oratoria: ZIZERON eta SENEKO. -Historia: JULIO ZESAR eta TITO LIVIO. -Eleberria: PETRONIO> Satyricon eta APULEIO>Urrezko astoa.ERDI AROA [k.o. V-XV], kistautasuna zabalu zen. Honekin batera eliz gizonek zein zalduek garrantzia hartu zuten gizatean. Gizarte mailakatua zegoen (herri xehea, kleroa eta noblezia).Ekialdean islama zabaldu zen.EKIALDEA:Ipuingintza:Mila gau eta bat gehiago eta Panchatantra.Poesia:IBN HAZM>Usoaren lepokoa eta OMD KHYYAM>Rubaiyatak.Literatura erlijiosoa: KoranaEUROPA: ezaugarriak (gaiak): kristautasuna, mito eta legendak, gorteko bizitza. Figura bereziak literaturan: 1-elizgizonak: eskribak. 2-juglareak: jendeaurrean eta bereziki nobleziarentzat aktuatzen zuten. 3-trobadoreak: egileak, baina ez transmisoreak.Prosa edo narrazioa: gesta kantak, iraganari buruzko poema epikoak eta zaldun poema narratiboak, zaldun baten ekintza heroikoak kontatzen dira.Lirika: juglareen jartxak, juglareak kontatzen zituzten poesiak. Okzitaniako trobadoreak (lirika jasoa). Dolce stil novo, italian sortutako mugimendua: DANTE ALIGHERI>komedia jainkotiarra, FRANCESCO PETRARCA>canzionere (abesti bilduma).Erdi aro amaierako narraziogintza: GEOFFREY CHAUCER> Canterbury tales, (ingalaterra). GIOVANNI BOCCACCIO> Decamerona, (italia).ARO MODERNOA [k.o. XV-XVIII]- Estamenduetan oinarritutako gizartea zegoen garai onetan.-Burgesiaren sorrera (herri xehea)-Humanismoa, gizkia eta gizakiaren arloak erdi-bidean artuko dituen mugimendu filosofikoak.-Europan egoera hobetu egin zen amerika deskubritu ostean. -Zientzia ezagutza gehiago jakin ziren eta fedea galtzen hasi zen, erlijioa boterea galtzen hasi zen. -Barne gatazkak egon ziren kristautasunaren barruan bitan banatuz, katolizismoa eta protestantismoa.-Asmakuntza garrantzitsuenak: polbora, iparrorratza eta inprenta.
ERRENAZIMENDUA [XV-XVI]Arte kultoa, idazleak ez ziren letragizonak soilik, jende kultoa eta zientzian adituak ere bai.
Literatura, pertsonala izango da, norbere buruaretaz hitz egingo du. Barne ametsak, fantasiak, beldurrak… inguruakoak, gai abstraktoak.
Itsurakeria egongo da gizartean. Handinahikeria eta itsurakeria literaturan plasmatuta egongo dira. Literatura pedantea, lexiko aberatsa ulertzeko zaila. Europaren oinarria, KLASIKOAK (grezia+erroma),Saiakera (essay):Autoreak norbere iritzia partekatzen zuen, idazlan baten bitartez: -ERASMO ROTTERDAMGOA.Eleberria:zaldun-eleberriak: zaldun baten bizitzaren inguruko eleberria, MIGUEL DE CERVANTES, On kixote Mantxako.Urtzain-eleberriak: artzain baten bizitzaren inguruko eleberria.Eleberri-pikareskoa: pertsonaia pikaro batean oinarrituta
ANONIMOA, Tormesko itsumutila. Antzerkia: WILLIAM SHAKESPEARE: Italiar sonetoan oinarrituta, soneto isabeldarra sortu zuen.Tragedia: Romeo eta Julieta. Komedia (PLAUTON oinarrituta): Veneziako merkataria.Drama historikoak: Henrike IV.garrena.BARROCO [XVII]:Barrokoko artea kargatua eta landua zen, detaile askokoa. Artea polita izatea bilatzen zen, sentimeduei garrantzi gutxiago ematen zitzaien.Erlijioak garrantzia berreskuratu zuen, kristautasuna. Poesia: Espainiako literaturan urrezko mendea izan zen.Hauek beraien artean aurkariak ziren:1-LUIS DE GONGORA (kulteranismoa): poesia jasoa zen eta estiloari garrantzia ematen zitzaion, gauzak nola esan. Baliabide literario asko erabitzen zituen.2-FRANCISCO DE QUEVEDO (kontzeptismoa): poesia trinkoa, edukiari garrantzia ematen zitzaion, zer esanten zuen. Mezua zuzena zen.Antzerkia: Obra asko egin eta mantendu izan dira, kultura herrikoiaren parte dira. Esaera, espresio eta hitz-joko asko ditu. LOPE DE VEGA —--------------------> El perro del hortelano (espainia). TIRSO DE MOLINA —--------------------> El burlador de Sevilla (espainia). CALDERÓN DE LA BARCA —--------------------> El alcalde de Zalamea (espainia). JOHN MILTON —--------------------> Paradisu galdua (ingalaterra). JOHN DONNE (ingalaterra)
ILUSTRAZIOA ETA KLASIZISMOA [XVIII]: Ilustrazioa pozesu bat da herritarrak ilustratu egingo dira, jakintza lortuko dute. Kultura elitista izatetik, herrietara zabaldu zen, argien mendea izaterarte. Mundua ez ulertzetik ulertzera.Entziklopediaren sorrera. ROSSEAU, VOLTAIRE eta MONTESQUIEU> iraultza inspiratu. Klasizismoa, XVIII.mendeko literatur mugimendua zen.